Η φαφούτα η Μόνα Λίζα

Γράφει ο Πάβλος Χαμπίδης

Είδα την Μόνα Λίζα για πρώτη φόρα με σάρκα και οστά το 1978. Δεν θυμάμαι καλά, νομίζω ότι το έργο βρισκόταν ήδη πίσω από τζάμι αλλά δεν είχε καμία σχέση με τη γελοιότητα του σήμερα(1).

Δεν ένιωσα τίποτα, όπως και τα εκατομμύρια των επισκεπτών τα οποία έχουν περάσει, και συνέχιζουν να περνούν ανουσίως από μπροστά της αδιαφορώντας για τα εκατοντάδες άλλα εξαίσια έργα Τέχνης του Μουσείου. Οι γνώσεις μου γύρω από τη ζωγραφική ήταν τότε ανεπαρκείς ούτε καν στοιχειώδεις, πλην όμως ήδη αδυνατούσα να διακρίνω το μειδίαμά της  και να καταλάβω τη σχετική φιλολογία. Μετά από σαράντα και χρόνια ζωγραφικής εμπειρίας, αλλά και έχοντας σπουδάσει Ιστορία της Τέχνης, η αμφιβολία για το «θρυλικό» χαμόγελο όχι μόνο παρέμεινε αλλά σταδιακά ενισχύθηκε.

Πολλά ελέχθησαν για το έργο αυτό.

Ο Φρόιντ, λόγου χάριν, κατέληξε ότι ο ζωγράφος είχε ως μοντέλο την Μητέρα του.

Άλλοι είπαν ότι πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία(2).

Ανάμεσα στους χρακτρηρισμούς κι αυτός του Μπρούνο Σάν-τι ( Bruno Santi), ο οποίος το λεγόμενο χαμόγελο το χαρακτήρισε ως σαρδώνιο.

Εικάζεται επίσης ότι το «χαμόγελο», ως τρόπος,  ανιχνεύεται ήδη στον Βερρόκιο, στον οποίο είχε μαθητεύσει ο Μέγας Λεονάρδος. Αυτό που εντυπωσιάζει ιδιαίτερα είναι το φόντο της Μόνας Λίζας το οποίο παραπέμπει/συγγενεύει με αυτό του Βερρόκιου στο έργο «η βάπτιση του Χριστού».

Από τους περισσότερους παραβλέπεται το γεγονός ότι το λεγόμενο χαμόγελο δεν είναι χαρακτηριστικό αυτού μόνο του έργου. Είναι εκφραστικό στοιχείο και σε άλλες γυναικείες μορφές του κυρίου Ντα Βίντσι.  Όπως αυτές στο έργο «Η Παρθένος με το βρέφος και την Αγία Άννα» το οποίο βρίσκεται στην  Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου (σε χαρτόνι) και το αντίστοιχο, ως ελαιογραφία, στο Λούβρο του Παρισιού. Και όχι μόνο αυτό, αλλά το συναντάμε και στον Ιωάννη τον Βαπτιστή. Θα μπορούσαμε να μιλάμε για μανιέρα.

Ο μορφασμός της Μόνας Λίζας, κατά την γνώμη μου, διαγράφει περισσότερο μια ειρωνεία, ίσως και λίγο υπεροψία.

Ακόμα κι έναν μασκαρεμένο, ως γνωστόν, μπορούμε να τον «καταλάβουμε» είτε από το βλέμμα, είτε από το στόμα. Αυτός που καθορίζει την ατμόσφαιρα του συγκεκριμένου έργου, το τι αποπνέει η μορφή του, είναι το βλέμμα. Αυτό γίνεται αντιληπτό αμέσως όταν κανείς συγκρίνει τα έργα τα οποία προανέφερα,όπου τα μάτια με τον τρόπο τον οποίο αποδίδονται αποπνέουν, ανά περίπτωση είτε γαλήνη και  τρυφερότητα είτε αυταρέσκεια και υπεροψία. Ενώ η έκφραση στο στόμα είναι στην ουσία η ίδια.

Ο Γεώργιος Βαζάρης ( Giorgio Vasari ) ήδη γύρω στο 1550 αναφέρει ότι η Μόνα Λίζα ταυτοποιήθηκε ως η Lisa del Giocondo (το γένος Gherardini), συζύγου του Φραγκίσκου di Bartolomeo del Giocondo.

Αναφέρει δε ότι ο Λεονάρδος ντα Βίντσι χρησιμοποιήσε γελωτοποιούς για να κάνει την Μόνα Λίζα πιο χαλαρή και κεφάτη. Άρα η πρόθεσή του, σύμφωνα με αυτήν την αναφορά, ήταν κάτι πιο «γενναιόδωρο», πιο διαχυτικό. Εκείνη την Εποχή από ό,τι έχουμε δει οι άνθρωποι πόζαραν σφιχτά. Σοβαρά. Εξάλλου και σήμερα το ίδιο δεν γίνεται; Προφανώς όμως η κυρία Μόνα Λίζα είτε από σεμνοτυφία είτε αμηχανία, δεν χαλάρωνε. Μήπως όμως η εξήγηση είναι πολύ πιο απλή και ανθρώπινη;

Μπορεί δηλαδή να την έφερνε σε δύσκολη θέση το να αφεθεί να γελάσει και να αποκαλύψει, ενδεχομένως, τι  το πιο φυσικό για εκείνη την Εποχή, την προβληματική οδοντοστοιχία της;

Αν δεχόμασταν ότι το σφιχτό στόμα προσπαθεί να χαμογελάσει, η μόνη λογική και βάσιμη εξήγηση είναι ότι το μοντέλο θέλει  να κρύψει μία «χωλή» οδοντοστοιχία όπου θα έλειπαν τουλάχιστον  ένα δύο πλαϊνά δόντια, κοπτήρες φερ’ ειπείν. Μπορεί και κάποιο μπροστινό!  Η στοματική υγιεινή της εποχής ενισχύει κάτι τέτοιο.

Καταλήγω λοιπόν, έχοντας αμφισβητήσει το «χαμόγελο» ως  «γεγονός», αλλά πρωτίστως ως πρόθεση της κυρίας Τζοκόνδας, ότι θα ήταν πιο ουσιαστικό και αληθινό να μιλάμε για το «Βλέμμα της Τζοκόνδας». Mona Lisa΄s gaze , για παράδειγμα.

1.     1  Σήμερα μπαίνεις σε ένα χώρο, κάτω από την «πυραμίδα», όπου ένας όχλος κλιμακώνει την συσπείρωσή του, για να ξεχυθεί στη συνέχεια σε μία αγωνιστική πορεία με σκοπό την κατάθεση στεφάνου και ψηφίσματος στο εμβληματικό έργο του Λεονάρδου ντα Βίντσι.

2.    2  Τόσο κακόηχη η όλο και πιο συχνή χρήση του «αυτοπορτραίτο»!

3.    3  Η κλίση των ξένων ονομάτων γίνεται για αισθητικούς λόγους έχοντας αφομοιώσει το μάθημα των Λογίων (και την γαλλική εμπειρία;)

https://www.art22.gr/%ce%b7-%cf%86%ce%b1%cf%86%ce%bf%cf%8d%cf%84%ce%b1-%ce%b7-%ce%bc%ce%bf%ce%bd%ce%b1-%ce%bb%ce%b9%ce%b6%ce%b1/