Αριστοφάνης, ο μεγάλος αρχαίος Έλληνας Κωμικός ποιητής (448-385 π.Χ.)

Με το όνομα του Αριστοφάνη σώζονται μέχρι τις μέρες μας 11 κωμωδίες, ενώ υπολογίζεται ότι είχε γράψει τις τετραπλάσιες. Από τους αντιπάλους του δεν μας έχει σωθεί κανένα ολόκληρο έργο κι αυτό δεν είναι τυχαίο: τους πρώτους αιώνες μετά Χριστού, οι αττικιστές πίστεψαν πως τα έργα του Αριστοφάνη ήταν τα πιο κοντινά στην τότε καθημερινή αττική γλώσσα και τα θεώρησαν πρότυπο. Έτσι, τα έργα του Αριστοφάνη αποτελούν διδακτέα ύλη στα σχολεία από τον 10ο μ.Χ. αιώνα, πράγμα παράδοξο, καθώς χρησιμοποιεί σε αυτά πολλές βωμολοχίες και έντονη πολιτική κριτική

Ο Αριστοφάνης έζησε και δημιούργησε στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα. Γαλουχήθηκε με τις αρχές της Δημοκρατίας και έζησε τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Επηρεάστηκε πολύ από τους σοφιστές και έβλεπε στην εκπαίδευση του καιρού του τεράστια προβλήματα, τα οποία και διακωμωδούσε φυσικά στα έργα του. Μιλάει, επίσης, συχνά για χάσμα γενεών .

Όρνιθες του Αριστοφάνη, η θρυλική παράσταση του 1987

 σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, μουσική Χατζιδάκι, κοστούμια Τσαρούχη

Από το σύνολο των έργων του, τα 10 είχαν λάβει το πρώτο βραβείο σε διαγωνισμούς, ενώ άλλα έγιναν αφορμή να ζητήσουν διάφορα πολιτικά πρόσωπα της εποχής, να του αφαιρεθούν τα πολιτικά του δικαιώματα. Η κριτική που ασκούσε στην πολιτική, την κοινωνία και τη θρησκεία της εποχής του ήταν σκληρή, και δε δίσταζε να βάλει στο στόχαστρο ακόμα και εμβληματικές φιγούρες, όπως ο Σωκράτης (στις Νεφέλες). Για παράδειγμα, το έργο του Ιππής, περιλαμβάνει οξύτατη κριτική προς τον αρχηγό των δημοκρατικών Κλέωνα, ρόλο τον οποίο έπαιξε ο ίδιος, διότι κανείς άλλος δεν τολμούσε. Παρά όμως, την τόλμη του αυτή, οι λύσεις που ο ίδιος πρότεινε στα προβλήματα ήταν άκρως συντηρητικές και ουτοπικές: η επιστροφή προς τα πίσω, προς τις παλιές αξίες και τα ιδανικά των προγόνων.

Ο «ΠΛΟΥΤΟΣ» του Αριστοφάνη, από την θεατρική ομάδα «ΑΜΑΡΥΣΣΩ»

του καλλιτεχνικού συλλόγου Αμαρύνθου-2013

Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη περιέχουν ρητορική επιχειρηματολογία και εκλεπτυσμένες γλωσσικές εκφράσεις, παρά τις βωμολοχίες. Μάλιστα, οι μελετητές επισημαίνουν πως οι ήρωές του κάποιες φορές μιλούν τόσο σοβαρά ώστε να πλησιάζουν τα επίπεδα της τραγωδίας. Από εκεί έχει βγει και η λέξη ευριπιδαριστοφανίζων, που σημαίνει τον αρκετά σοβαρό και εκλυπτυσμένο λόγο στα έργα του Αριστοφάνη και ταυτόχρονα τον αρκετά κωμικό λόγο και την γελοιοποίηση αρκετών ηρώων στον Ευριπίδη. Κάθε σοβαρή και εκλεπτυσμένη έκφραση την ακολουθεί μια βωμολοχία, προκειμένου να εξισορροπηθεί το κωμικό στοιχείο. Ο ίδιος είναι από τους λίγους ποιητές της εποχής του που δεν σκηνοθετούσαν τα έργα τους, αλλά τις έδινε σε επαγγελματίες χοροδιδασκάλους. Όλες του όμως οι κωμωδίες κλείνουν με μια εικόνα λαϊκού πανηγυριού, που μαζί με τη συχνή απεύθυνση προς το κοινό δείχνουν την τάση της κωμωδίας του για την καθημερινή ζωή στην Αθήνα. Συνενώνει έτσι το λαϊκό με το έντεχνο.

Έργα του Αριστοφάνη

Σωζόμενες Κωμωδίες:

Αχαρνείς (425 π.Χ.)

Ιππείς (424 π.Χ.)

Νεφέλες (423 π.Χ.)

Σφήκες (422 π.Χ.)

Ειρήνη (421 π.Χ.)

Όρνιθες (414 π.Χ.)

Λυσιστράτη (411 π.Χ.)

Θεσμοφοριάζουσες (411 π.Χ.)

Βάτραχοι (405 π.Χ.)

Εκκλησιάζουσες (392 π.Χ.)

Πλούτος (388 π.Χ.)

Αποσπασματικά Σωζόμενες Κωμωδίες:

Δαιταλείς (427 π.Χ.)

Βαβυλώνιοι (426 π.Χ.)

Γεωργοί (424 π.Χ.)

Ολκάδες (423 π.Χ.)

Προάγων (422 π.Χ.)

Αμφιάραος (414 π.Χ.)

Πλούτος α' (408 π.Χ.)

Γηρυτάδης (407 π.Χ.)

Κώκαλος (387 π.Χ.)

Αιολοσίκων β' (386 π.Χ.)

Πηγή: http://www.theaterinfo.gr/abouttheatre/ancientgreektheatre/aristofanis/index.html

Μεγάλος αρχαίος Έλληνας κωμικός, από τους διασημότερους και δημοφιλέστερους. Γεννήθηκε στην Αθήνα (στη δήμο Κυδαθηναίων) στα 456 π.Χ. Ο πατέρας του Φίλιππος, όταν μοιράσθηκε το έδαφος της Αίγινας σε κληρούχους, έλαβε τον κλήρο του και πήγε και κατοίκησε εκεί (430). Ίσως ο ποιητής να γεννήθηκε και στην Αίγινα και να ήρθε στην Αθήνα ύστερα από το θάνατο του πατέρα του.

«Ιππείς»

Γι’ αυτό και ο διαβόητος δημαγωγός Κλέων, που επανειλημμένα διακωμώδησε ο Αριστοφάνης, στα 427 κατήγγειλε εγγράφως ότι ο ποιητής ήταν ξένος και όχι Αθηναίος (οι ξένοι πλήρωναν ειδικό φόρο στην πολιτεία), όμως ο Αριστοφάνης αποτίναξε την κατηγορία. Πάντως ο Αριστοφάνης ήταν γνήσιος Αθηναίος πολίτης, ακόμα και γιατί ανήκε στους αριστοκρατικούς, και οι κωμωδίες του είναι γεμάτες σκώμματα κατά των δημοκρατικών. Σαν ιδανικό πολίτευμα θεωρούσε εκείνο του Αριστείδη και του Κίμωνα, και διακωμωδούσε όλους τους σύγχρονους δημαγωγούς, ιδιαίτερα τον Κλέωνα, που τον ονόμαζε «πολιτικόν τέρας». Σαν κοινωνικό πρότυπο θεωρούσε τους Μαραθωνομάχους, αγωνιζόταν να ξαναφέρει τους συμπολίτες του στην απλότητα και την ευσέβεια και συμβουλεύει τη βελτίωση της δημόσιας και οικιακής αγωγής, που είχαν παραμελήσει και αυτοί οι Μαραθωνομάχοι, οι οποίοι είχαν εξελιχθεί σε πανούργους σοφιστές. Αυτή την αντίθεση, της φρόνιμης και κόσμιας αγωγής προς την καινούρια, την ακόλαστη και απείθαρχη των σοφιστών, παρουσιάζει στις κωμωδίες του.

Η αρχή της ποιητικής του δημιουργίας συμπίπτει με τα πρώτα χρόνια της κηρύξεως του πελοποννησιακού πολέμου, καλύπτει όλη τη διάρκεια του και συνεχίζεται μερικά ακόμα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, γεγονός που σήμανε την πτώση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (431-404 Π.Χ.).

Οι Αλεξανδρινοί απέδιδαν στον Aριστοφάνη 40 έργα. Ως εμάς έφτασαν 11 έργα. Επανειλημμένα βρέθηκε αντιμέτωπος με το σύγχρονό του Εύπολι, ο οποίος μάλιστα τον κέρδισε παίρνοντας το πρώτο βραβείο με τους Κόλακες, ενώ ο Αριστοφάνης με την Ειρήνη περιορίστηκε στο δεύτερο.

Η «Ειρήνη» από το  ΚΘΒΕ

Τα θέματα που κυρίως απασχόλησαν τον Αριστοφάνη πηγάζουν από τα προβλήματα που απασχολούσαν την Αθήνα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Επιγραμματικά αυτά είναι η ειρήνη, η δημοκρατία, οι νέες φιλοσοφικές ιδέες και τέλος η οικονομική, κοινωνική και ηθική κρίση της αθηναϊκής κοινωνίας, θέματα με τα οποία ασχολήθηκε και ο Θουκυδίδης.

Αρκεί όμως να συγκρίνει κανείς την κριτική που ασκεί ο Θουκυδίδης στον Κλέωνα με εκείνη του Αριστοφάνη, για να αντιληφθεί τη διαφορά τους: Ο Θουκυδίδης έγραφε για τους μελλοντικούς αναγνώστες, ο Αριστοφάνης για το σύγχρονό του κοινό.

Η πολιτική τοποθέτηση του Αριστοφάνη έχει απασχολήσει, όπως είναι φυσικό, επανειλημμένα την έρευνα και μεταξύ των ερευνητών βρίσκονται εκπρόσωποι όλων των τάσεων. Σύγκριση των έργων του Αριστοφάνη με άλλα έργα της εποχής δείχνει ότι γίνονταν συζητήσεις γύρω από τα θέματα που απασχολούσαν τον ποιητή και ότι αντιμετωπίζονταν με διαφορετικό τρόπο από τον κάθε συγγραφέα, ο οποίος εκπροσωπούσε σίγουρα τις διαφορετικές τάσεις μέσα στο σώμα των πολιτών.

Και η κωμωδία, όπως και η τραγωδία, υπηρετούσε τον παιδευτικό χαρακτήρα του θεάτρου και τον υπερβατικό του ρόλο. Για να το πετύχει αυτό η κωμωδία, να προβάλλει δηλαδή τα προβλήματα, ώστε μέσα από τη συνειδητοποίησή τους να βρεθεί λύση, τα παρουσίαζε στην πιο ακραία τους μορφή.

 «Λυσιστράτη» , με τον Θ. Καρακατσάνη-2011

Με βάση αυτά θα πρέπει να είναι κανένας επιφυλακτικός στην κρίση του για τις πολιτικές πεποιθήσεις του Aριστοφάνη. Σίγουρα διαφαίνεται από τα έργα του ότι θεωρούσε καταστρεπτικό τον Πελοποννησιακό πόλεμο, επικίνδυνο τον Κλέωνα, προβληματική την εξέλιξη της δημοκρατίας. Kατά πόσο όμως ήταν υποστηρικτής της ολιγαρχίας και πολέμιος των νέων φιλοσοφικών τάσεων, θα παραμείνει αδιευκρίνιστο.

Μισώντας δε τους σοφιστές, διακωμωδεί και το Σωκράτη, τον οποίο συγχέει μ’ εκείνους, καθώς και τον Ευριπίδη, που τις τραγωδίες τους τις νομίζει σοφιστικές. Πάντως είναι αδικαιολόγητος για την πρόθεσή του να διασύρει δύο μεγάλους άνδρες της εποχής του. Βλέποντας ότι ο δήμος είχε διαφθαρεί, είχε το θάρρος να τα βάλει και μ’ αυτό και να τον διακωμωδήσει. Παρ’ όλα αυτά, οι Αθηναίοι, αγαπούσαν τόσο πολύ τον κωμικό ποιητή του, που στα 405 τον έστεψαν με θαλλό απ’ την ιερή ελαία, στεφάνι που εθεωρείτο ισότιμο με το χρυσό.

«Εκκλησιάζουσες», σκηνοθεσία Κ. Ρουγγέρη

Ο Αριστοφάνης εκπροσωπεί την αρχαία αττική κωμωδία, όπως καλείται, που τα θέματά της δεν περιορίζονταν σε γενικούς χαρακτήρες και ανθρώπινα ελαττώματα, αλλά (και αυτό έκανε συνηθέστερα) αναφέρονταν ονομαστικά σε πρόσωπα, και μάλιστα πολιτικών ανδρών, που διακωμωδούσε. Και συγκινώντας το σφοδρό πάθος του Κρατίνου και τη χάρη του Ευπόλιδος, κυριάρχησε επί 40 έτη στην κωμική σκηνή των Αθηνών (427 – 388) που μετέτρεψε αληθινά σε εστία μορφώσεως και ανυψώσεως του λαού.

Οι κωμωδίες που διασώθηκαν:

1. Αχαρνής (425), όπου απεικονίζεται ο φλογερός πόθος του ποιητή για την ειρήνη.

2. Ιππής (424), το δριμύτερο και σφοδρότερο δράμα της αριστοφάνειας μούσας, όπου, σαν Παφλαγών, μαστιγώνεται ο Κλέων,

3. Νεφέλαι (423), όπου διακωμωδείται ο Σωκράτης,

4. Σφήκες (422), όπου καυτηριάζει τους φιλόδικους Αθηναίους,

5. Ειρήνη (421), όπου υποστηρίζει τη σύναψη ειρήνης μετά το θάνατο του Κλέωνα,

6. Όρνιθες (414), όπου οι χρηστοί πολίτες καταφεύγουν σαν πουλιά, για να ζήσουν πιο δίκαια, ανάμεσα σε ουρανό και γη, χτίζοντας δική τους πόλη στα σύννεφα,

7. Λυσιστράτη (411), που ζητεί, μαζί με τις γυναίκες της Βοιωτίας και της Πελοποννήσου, να καταργήσει τον εθνοκτόνο πόλεμο δια παντός, αφού οι άνδρες αποδείχθηκαν ανίκανοι να το κατορθώσουν,

8. Θεσμοφοριάζουσαι (411), όπου διακωμωδείται ο Ευριπίδης ως μισογύνης και συκοφάντης του γυναικείου φύλου,

9. Βάτραχοι (405), όπου ο ποιητής κρίνει με λεπτότητα και χάρη τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη, ώστε η γνώμη του Αριστοφάνη, ακόμα και σήμερα, ν’ αποτελεί γνώμονα για τη δραματική τέχνη,

10. Εκκλησιάζουσαι (389), γελοιοποίηση των περί κοινοκτημοσύνης ιδεών, που η πενία ενέπνεε σε εξημμένα μυαλά, με τις γυναίκες ψηφίζουσες σε συγκέντρωση υπέρ της κοινοκτημοσύνης,

11. Πλούτους (388), απεικόνιση της κακής διανομής του πλούτου που, όντας τυφλός, πηγαίνει στους κακούς. Σ’ αυτή την κωμωδία διακωμωδεί πολιτικούς και ιερείς, πάντοτε ευπορούντες.

Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, όπως και οι τραγωδίες των Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη, ακόμα και σήμερα περιφέρουν την αιωνία νεότητά τους σε όλες τις θεατρικές σκηνές του κόσμου.

Πηγή: http://www.afipnisis.gr/456-t185.html