 |
(Jacques-Louis David (1748–1825),
Patroclus, 1780. Oil on canvas, 122 x 170 cm).
|
Κατερίνα Χατζοπούλου
Η
στάση των φιλοσόφων προς την ομοφυλοφιλία δεν είναι ενιαία. Οι Πυθαγόρειοι και
οι Κυνικοί (βλ. Διογένης Κυνικός)1 φαίνεται να είναι κατά της ομοφυλοφιλίας.
Ειδικότερα οι Πυθαγόρειοι έχουμε πληροφορίες ότι απέρριπταν κάθε είδος άγονης
σεξουαλικότητας και υποστήριζαν τη συνεύρεση ακόμη και μεταξύ αντρών και
γυναικών μόνο με στόχο την τεκνοποίηση.2
Στους πλατωνικούς υπάρχει μία
ανεκτικότητα και αποδοχή του φαινομένου, ενώ οι Στωικοί επέτρεπαν την
ομοφυλοφιλία και τοποθετούσαν όλα όσα αφορούν τη σεξουαλικότητα, μαζί και την
ομοφυλοφιλία, στα ουδέτερα. Όλα τα ρεύματα ωστόσο ήταν κατά των παθών και
ειδικότερα στην περίπτωση αυτή, κατά της ακολασίας (είτε όσον αφορά την
ετεροφυλοφιλία είτε την ομοφυλοφιλία). Τόσο οι Κυνικοί όσο και οι Στωικοί ήταν
κατά των σωματικών ηδονών, ως μέρος του ασκητικού τρόπου ζωής.
Οι απόψεις των φιλοσόφων
δεν είναι απαραίτητα υποδειγματικές, είναι όμως ίσως υποδειγματική η
συλλογιστική και η προαίρεση τους. Ο έλεγχος της επιθυμίας και η μετρημένη
ενασχόληση με τη σεξουαλική επιθυμία (που ανήκει στο επιθυμητικό μέρος της
ψυχής), είναι προϋπόθεση για τη διαύγεια της σκέψης και την καλλιέργεια του λογιστικού
μέρους, που έργο έχει την αναζήτηση της αλήθειας. Σε κάθε περίπτωση όμως οι
φιλόσοφοι είναι κατά της βίας και υπέρ της αποδοχής της φύσης, που είναι κατά
τους Στωικούς, η αρετή. Σε φιλελεύθερες και δημοκρατικές κοινωνίες είναι
σημαντικό να προηγείται αποτελεσματική ενημέρωση όσον αφορά την αναγκαιότητα
καινούριων νόμων και να μην καταφτάνουν οι νόμοι επιβεβλημένοι και
‘ουρανοκατέβατοι’ ειδικά όταν είναι σε ευθεία αντίθεση με παραδοσιακές αξίες. Η
σύγχρονη ελληνική κοινωνία έχει το χαρακτηριστικό—ταυτόχρονα ίσως πλεονέκτημα
και μειονέκτημα—της αφοσίωσης σε παραδοσιακές αξίες, σε σύγκριση με άλλες
δυτικού τύπου κοινωνίες. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το σύνολο της
παραδοσιακά προωθούμενης εγχώριας ηθικής συνοψίζεται στην αποφυγή ειδικά της αντρικής
ομοφυλοφιλίας. Νιώθει άρα το κοινωνικό μέλος ως άντρας συχνά ότι όλη η οφειλή
του προς το σύνολο εξαντλείται στην αποφυγή της ομοφυλοφιλίας. Τίποτε άλλο δεν
βιώνει ως υποχρέωση. Ενώ στις γυναίκες παρατηρείται ως βασική ίσως η επιδίωξη
εύρεσης και προσκόλλησης σε έναν μη ομοφυλόφιλο άντρα και η μέριμνα για τη
διατήρηση του, με την προσδοκία της ευδαιμονίας. Ασφαλώς πολλές είναι οι
απογοητεύσεις που προκύπτουν από τις υπόρρητες αυτές κοινωνικές κατευθύνσεις.
Οι αρετές που προτείνουν οι φιλόσοφοι, καθώς και άλλοι παρεμφερείς χώροι, είναι
κάτι πολύ ευρύτερο και χρησιμότερο, που χρειάζεται άσκηση των μερών της ψυχής
και δεν συνοψίζεται απλά στην αποφυγή της ομοφυλοφιλίας (βλ. λέξεις από ‘π’
στην ελληνική έχουν σημασίες που σχετίζονται με την ανεντιμότητα και όχι τη
σεξουαλικότητα). Από τις αρετές των Στωικών που προτείνονται για όλα τα μέλη
του κοινωνικού συνόλου παραθέτουμε ακολούθως.
Τῶν δ᾽ ἀρετῶν τὰς μὲν
πρώτας, τὰς δὲ ταύταις ὑποτεταγμένας. πρώτας μὲν τάσδε, φρόνησιν, ἀνδρείαν,
δικαιοσύνην, σωφροσύνην: ἐν εἴδει δὲ τούτων μεγαλοψυχίαν, ἐγκράτειαν,
καρτερίαν, ἀγχίνοιαν, εὐβουλίαν: «Και από τις αρετές άλλες είναι πρωταρχικές
και άλλες υπάγονται στις πρώτες. Οι πρώτες είναι η φρόνηση, η ανδρεία, η
δικαιοσύνη, η σωφροσύνη. Σε αυτές υπάγονται η μεγαλοψυχία, η εγκράτεια, η
καρτερία, η αγχίνοια και η ευβουλία.» (Διογένης Λαέρτιος 7.1.92)
Η σεξουαλικότητα είναι
μέρος της πραγματικότητας που πρέπει να ρυθμίζεται με βάση τον ορθό λόγο και τη
φρόνηση, εφόσον σε όλα τα ρεύματα των φιλοσόφων στόχος είναι η απαλλαγή από τα
πάθη, όχι για την αποφυγή κάποιας μεταφυσικής τιμωρίας, αλλά γιατί το ίδιο το
πάθος είναι νόσημα και τιμωρία από μόνο του. Η επιστήμη και η κοινωνία δεν
μπορούν πάντα να βοηθήσουν όλα τα αδύναμα κοινωνικά μέλη, ούτε να
αντιμετωπίσουν όλες τις περιπτώσεις παθολογιών. Μπορούν όμως να μην βλάπτουν τα
μέλη και να μην τα κακοποιούν, όπως συνέβη τόσες φορές στο παρελθόν, αλλά και
σήμερα με τη μειονότητα των ομοφυλοφίλων. Είδαμε ότι στους Στωικούς η φύση
ταυτίζεται με την αρετή. Πόσο όμοια μπορεί να είναι φύση των ανθρώπων στο
σύμπαν της ετερογένειας;
Τέλος, οι φιλόσοφοι δεν
ανησυχούν πολύ για τους νόμους κάθε πολιτείας και κάθε κράτους, μολονότι
προσπαθούν να είναι χρήσιμοι και να υποδεικνύουν το ἀγαθόν. Το νόμιμο δεν είναι
απαραίτητα ηθικό, ούτε και το ηθικό είναι πάντα νόμιμο, ενώ η ίδια πράξη,
ανάλογα με την προαίρεση και τις συνθήκες, μπορεί άλλοτε να είναι ενάρετη και
άλλοτε όχι ή να αξιολογείται διαφορετικά (π.χ. φόνος σε περίπτωση πολέμου και
σε περίπτωση ειρήνης, σε άμυνα, εν βρασμώ ή από επιλογή). Δεν υπάρχουν έτοιμες
συνταγές από τους φιλοσόφους, πέρα από την άσκηση της φρόνησης.
1# Ἰδών ποτε νεανίσκον
θηλυνόμενον, «οὐκ αἰσχύνῃ,» ἔφη, «χείρονα τῆς φύσεως περὶ σεαυτοῦ βουλευόμενος;
ἡ μὲν γάρ σε ἄνδρα ἐποίησε, σὺ δὲ σεαυτὸν βιάζῃ γυναῖκα εἶναι. «Όταν κάποια
φορά είδε έναν νέο να συμπεριφέρεται με γυναικείο τρόπο, είπε: ‘Δεν ντρέπεσαι
να αποφασίζεις για τον εαυτό σου χειρότερα από αυτά που αποφάσισε η φύση; Γιατί
η φύση σε έκανε άντρα, ενώ εσύ υποχρεώνεις τον εαυτό σου να είναι γυναίκα.» (πηγή:
Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 6.2.65). Δεν διαφεύγει εδώ η υπονοούμενη
ιεράρχηση των φύλων με τη γυναίκα υποδεέστερη, ήταν όμως και η αρχαιοελληνική
κοινωνία αρκετά σεξιστική κοινωνία, αλλά και αρκετά τακτικά σε εμπόλεμη
κατάσταση. Διαδραμάτιζε άρα σημαντικό ρόλο στις κοινωνικές αυτές πεποιθήσεις η
αυξημένη σωματική δύναμη του αντρικού φύλου, για την προστασία της μικρότερης ή
ευρύτερης κοινότητας και ομάδας. Βλ. επίσης στον συλλογικό τόμο του Hubbard
(2003).
2# Ενδεικτικά βλ. de Vogel
(1966), πιο πρόσφατα Gaca (2003).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
de Vogel, Cornelia J. 1966.
Pythagoras and early pythagoreanism: an interpretation of neglected evidence of
the philosopher Pythagoras. Assen, Netherlands: Royal Van Gorcum.
Gaca, Kathy. 2003. The Making of
Fornication: Eros, Ethics, and Political Reform in Greek Philosophy and Early
Christianity. Berkeley: University of
California Press.
Hubbard, Thomas K. (επιμ.) 2003. Homosexuality in Greece
and Rome: a sourcebook of basic documents. Berkley: University of California
Press.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου