Ο κορυφαίος Έλληνας συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας, (1904-1949)

από τη Χαλκίδα στο διεθνές μουσικό πάνθεον

Ο Νίκος Σκαλκώτας, ένας από τους σημαντικότερους έλληνες συνθέτες του 20ου αιώνα γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου 1904 και πέθανε στην Αθήνα 19 Σεπτεμβρίου 1949. Επηρεασμένος από την Ελληνική παραδοσιακή μουσική συνέθεσε εξαιρετικά κομμάτια που την αναδεικνύουν σε μοναδικό συνδυασμό με την κλασσική.

Υπήρξε ένα ελεύθερο πνεύμα, ένας πραγματικά μεγάλος μουσουργός, που δυστυχώς αντιμετώπισε τον φθόνο των συγχρόνων του μουσικών σε πολύ μεγάλο βαθμό. Εφυγε πολύ νέος αλλά άφησε πίσω του ένα εξαιρετικά σημαντικό έργο που έχει πλέον αναγνωριστεί τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.

Βιογραφία

Ο Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου 1904. Ο πατέρας του Αλέκος ήταν φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας. Από την ηλικία των πέντε ετών άρχισε να μαθαίνει βιολί με τον θείο του και το 1910 η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για να του προσφέρει την ευκαιρία πληρέστερης μουσικής μόρφωσης. Γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών και το 1918 αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση («Χρυσό Μετάλλιο») για την ερμηνεία του στο «Κοντσέρτο για βιολί» του Μπετόβεν. Τα επόμενα χρόνια έπαιζε βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις, ενώ ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Νουμάς».

Το 1921 λαμβάνει υποτροφία από το Ίδρυμα Αβέρωφ για ανώτερες σπουδές βιολιού στο Βερολίνο. Γρήγορα, όμως, θα προσανατολιστεί στη σύνθεση, με δασκάλους τον Κουρτ Βάιλ, τον Φίλιπ Γιάρναχ και τον «πάπα της πρωτοπορίας» Άρνολντ Σένμπμπεργκ, ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Μαζί του έμεινε ως το 1931, χάρη σε νέα υποτροφία που του προσέφερε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Παράλληλα, έπαιζε βιολί σε ελαφρές ορχήστρες για να συμπληρώνει το εισόδημά του.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν. Παρά την εκτίμηση που έτρεφε στον Σένμπεργκ, δεν ακολούθησε τυφλά το δωδεκαφθογγικό σύστημα του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια δική του απόλυτα πρωτότυπη παραλλαγή. Από τη σχέση του με την γερμανίδα βιολονίστρια Ματίλντε Τέμκο με την οποία χώρισε το 1931 είχε αποκτήσει δύο παιδιά, την Άρτεμη και ένα βρέφος που χάθηκε στη γέννα. Ακολούθησε μια περίοδο μεγάλης μουσικής δημιουργίας μέχρι το 1935.

Τον Μάιο του 1933 επιστρέφει στην Ελλάδα και από την πρώτη στιγμή αντιμετώπισε τον φθόνο και την καχυποψία του μουσικού κυκλώματος (Φιλοκτήτης Οικονομίδης, Μανώλης Καλομοίρης, Δημήτρης Μητρόπουλος, Σπύρος Φαραντάτος), παρότι ήταν γνωστή η αξία του. Στα μουσικά πράγματα της Ελλάδας κυριαρχούσαν άνθρωποι συντηρητικών αντιλήψεων, που σχετίζονταν με τη λεγόμενη «Εθνική Σχολή» και δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να κατανοήσουν τις νέες μουσικές προτάσεις του Σκαλκώτα. Ισχυρίζονταν ότι έγραφε ακαταλαβίστικη μουσική, που ήταν αντίθετη με τους κανόνες που διδάσκονταν στα ωδεία και διέδιδαν πως ήταν τρελός! Ο μουσικολόγος και βιογράφος του Σκαλκώτα Γ. Γ. Παπαϊωάννου αποκαλεί τη συμπεριφορά τους απέναντι στον Σκαλκώτα «μεγάλη συμπαιγνία» και πιστεύει ότι το πληθωρικό του ταλέντο θα τους επισκίαζε και θα τους εξοστράκιζε από τις «καρέκλες» τους.

Όλες οι πόρτες ήταν κλειστές για τον Σκαλκώτα. Για να ζήσει δέχεται να παίξει βιολί σε ένα από τα τελευταία αναλόγια της Κρατικής Ορχήστρας και αργότερα στις Ορχήστρες της Λυρικής και της Ραδιοφωνίας, παρά την αναμφισβήτητη αξία του ως βιολονίστα. Ως αντίδοτο, άρχισε να συνθέτει πυρετωδώς από το 1935 και ως το 1945 είχε γράψει πάνω 100 έργα. Κλεισμένος στον δικό του κόσμο και αποκομμένος εντελώς από τις ευρωπαϊκές τάσεις ανέπτυξε ένα δικό του, εντελώς προσωπικό ύφος.

Η Μαρία Σκαλκώτα με τους δύο γιους της

Tο 1946 παντρεύτηκε την πιανίστρια Μαρία Παγκαλή κι ένα χρόνο αργότερα ήρθε στη ζωή ο γιος τους Αλέκος, που διακρίθηκε ως ζωγράφος. Ακολούθησε μια νέα περίοδος δημιουργικής σιωπής, αλλά από το 1949 άρχισε να συνθέτει με τους παλιούς του ρυθμούς νέα έργα και να ενορχηστρώνει παλιότερα. Πέθανε στις 20 Σεπτεμβρίου 1949 από επιπλοκές που προκάλεσε η αμελημένη περισφιγμένη κήλη του. Δύο ημέρες αργότερα γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του, Νίκος, που τον γνωρίζουμε ως πρωταθλητή Ελλάδας στο σκάκι.

Ο Σκαλκώτας ανακαλύφθηκε ως συνθέτης μετά τον θάνατό του, χάρη στην πρωτοβουλία φίλων και θαυμαστών του (Γ.Γ. Παπαϊωάννου, Γιώργος Χατζηνίκος κ.ά.), που ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» για να διαφυλάξουν και να διαδώσουν το έργο του, που περιλαμβάνει πάνω από 170 έργα (κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χορούς και τραγούδια). Το 60% των προχωρημένων έργων του ακολουθεί ένα δικής του επινόησης δωδεκαφθογγικό σύστημα, ενώ το 40% ανήκει σε άλλα σειραϊκά, «ελεύθερα» συστήματα σύνθεσης.

Εκτός από τα προχωρημένα (ατονικά) έργα του, που αντιπροσωπεύουν πάνω από το 85% της παραγωγής του, περίπου ένα 12% αφορά σε απλούστερα, τονικά και τροπικά έργα, όπως οι περίφημοι «36 Ελληνικοί Χοροί για ορχήστρα» και το λαϊκό μπαλέτο «Η Θάλασσα», που ενσωματώνουν στοιχεία της ελληνικής δημοτικής μουσικής με ένα τρόπο τελείως προσωπικό και πρωτοποριακό. Ο Σκαλκώτας επεδίωκε να συλλάβει την ουσία της και δεν ήθελε μόνο να αξιοποιήσει την εθνική μας κληρονομιά, όπως η πρώτη γενιά των συνθετών της «Εθνικής Σχολής».

Σήμερα, ο Νίκος Σκαλκώτας θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ου αιώνα. Ο αυστροβρετανός μουσικολόγος και κριτικός Χανς Κέλερ πλειοδοτεί και σε ένα κείμενό του αναφέρει ως κορυφαίους συνθέτες του 20ου αιώνα τα τέσσερα «Σ»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας και Σοστακόβιτς.

Νίκος Σκαλκώτας : Επτά ελληνικοί χοροί

Σύμφωνα με τον συνθέτη και μεγάλο μελετητή του έργου του Νίκου Σκαλκώτα, Γιάννη Α. Παπαϊωάννου, το μουσικό έργο και η ανάπτυξη του ύφους του Σκαλκώτα χωρίζονται σε τρεις περιόδους:

1η Περίοδος (1927-1938)

Περιλαμβάνει και την εποχή που ο Σκαλκώτας βρισκόταν στη Γερμανία. Εκείνη τη περίοδο, κυριαρχεί στα έργα του αυστηρός δωδεκαφθογγισμός. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, όπως οι "36 Ελληνικοί Χοροί" που δημιουργήθηκαν εκείνη την περίοδο.

Εγραψε :

Οκτέτο (1931)

Πιάνο Τρίο (1936)

Συμφωνική Σουίτα Νο.1 (1929)

2η Περίοδος (1938-1945)

Ο Σκαλκώτας δημιουργεί έργα μεγάλης διαρκείας και συλλογές συντομότερων έργων. Τα έργα εκείνης της εποχής είναι πιο επικά, με ηρωικώτερη διάθεση.

Εγραψε :

Κονσέρτο για Πιάνο και δέκα Πνευστά Όργανα (1939)

Η Επιστροφή του Οδυσσέα (1942)

32 Κομμάτια για Πιάνο (1940)

3η Περίοδος (1946-1949)

Η τελευταία περίοδος πριν πεθάνει.Δημιουργεί έργα με δραματικότερη και σκυθρωπή διάθεση. Εκείνη τη περίοδο, εμφανίζονται και έργα εξ' ολοκλήρου τονικά και αρμονικά.

Εγραψε :

Η Θάλασσα (λαϊκό μπαλέτο) (1948-49)

Ελληνικός Χορός σε Ντο Ελάσσονα (1949)

Κονσερτίνο για Πιάνο (1948-49)

Γενικά, σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του ο Σκαλκώτας παρέμεινε πιστός στα νεοκλασικά ιδανικά της "Νέας Αντικειμενικότητας" (Neue Sachlichkeit) και της "απόλυτης μουσικής" που διακηρύχθηκαν το 1925. Καλλιέργησε επίμονα κλασικές φόρμες, αλλά ο κατάλογος των έργων του χωρίζεται σε έργα ατονικά και τονικά, ενώ και οι δύο κατηγορίες εκτείνονται χρονικά σε όλη τη συνθετική του καριέρα. Αυτή η φαινομενική ανομοιογένεια μπορεί να εντάθηκε από την αγάπη του για την ελληνική παραδοσιακή μουσική. Παρόλα αυτά, παρέμεινε σκεπτικιστής στις προσπάθειες των Ελλήνων συγχρόνων του να την ενσωματώσουν στο σύγχρονο συμφωνικό στυλ, και μόνο σε ένα μεγάλο έργο αντιπαρέθεσε και ανάμειξε το παραδοσιακό, το ατονικό και το δωδεκαφθογγικό στυλ: η "προγραμματική μουσική" στο παραμυθόδραμα του Χρήστου Ευελπίδη "Με του Μαγιού τα μάγια" ο Σκαλκώτας ήταν προφανώς απρόθυμος να αναπτύξει το είδος αυτό των δομικών και στυλιστικών τάσεων που θα είχε προδώσει τα ιδανικά του για ενοποίηση, τα οποία είχε κληρονομήσει από τον Σένμπεργκ.

Έτσι μπορεί να ιδωθεί σαν ένας σύνδεσμος ανάμεσα στην Δεύτερη Σχολή της Βιέννης και τη Σχολή του Μπουζόνι και του Στραβίνσκυ. Ο Σκαλκώτας ήταν ικανός να συνδέει διαφορετικά και κατά κάποιο τρόπο αντιθετικά στοιχεία και να μη συμβιβάζεται, αλλά μάλλον να εμπλουτίζει τη δική του αυθεντικότητα, ποικιλία και δύναμη έκφρασης. Παρόλα αυτά η μουσική του είχε μόνο περιορισμένη επιρροή στις μεταπολεμικές τάσεις, ακόμα και στην Ελλάδα, πιθανόν εξ αιτίας των χωρίς συμβιβασμούς απαιτήσεων του τόσο από τον ακροατή όσο και από τον εκτελεστή, και των φαινομενικά συντηρητικών δομικών και θεματικών του προτιμήσεων. Σήμερα θεωρείται παγκοσμίως αδιαμφισβήτητα ένας από τους μεγάλους μουσικούς του 20ου αιώνα.

Ο Σκαλκώτας στο μπαλκόνι της κατοικίας του

Με αφορμή τα 60 χρόνια από το πρόωρο θάνατό του το 2009 παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη νέα έκδοση "Νίκος Σκαλκώτας- Ένας έλληνας Ευρωπαίος" Το μουσείο Μπενάκη εξέδωσε το βιβλίο αυτό ως φόρο τιμής στο συνθέτη που, παρά τη σύντομη ζωή του, μας κληροδότησε εκατό περίπου έργα υψηλής ποιότητας και παγκόσμιας αποδοχής. Στον τόμο συνεργάστηκαν 14 Έλληνες και ξένοι μουσικολόγοι, συνθέτες, μαέστροι, ιστορικοί, κριτικοί και μεταφραστές, υπό την εποπτεία του συνθέτη Χάρη Βρόντου, ο οποίος είχε και την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκδοσης.

Πολύ ενδιαφέρον επίσης είναι το βιβλίο του Γιώργου Χατζινίκου (που υπήρξε φίλος του συνθέτη) με τίτλο «Νίκος Σκαλκώτας: Μια ανανέωση στη προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας»

Ο δήμος Χαλκιδέων διοργάνωσε επίσης στις 4, 5 και 6 Σεπτεμβρίου το 2ο Διεθνές Φεστιβάλ Φιλαρμονικών, το οποίο ήταν  αφιερωμένο στο Νίκο Σκαλκώτα για τα 60 χρόνια από το θάνατό του.

Ας δούμε όμως και τι έγραψε το 1978 ο σημαντικός Ευβοέας λογοτέχνης Τάσος Ζάππας για τον Νίκο Σκαλκώτα στο βιβλίο του "Ευβοϊκά Β" :

"Κάθε φορά που περνάω από τη Χαλκίδα, έρχεται στη σκέψη μου ο Νίκος Σκαλκώτας. Εκείνο το ξερακιανό παιδί με τα γυαλάκια του και τη συνήθως μελαγχολική μορφή. Δεν τονε γνώρισα ποτέ προσωπικά, μα τον έπαιρνε συχνά το μάτι μου, με το βιολί του κάτω απ΄την αμασχάλη του, πότε στο ωδείο και πότε στην κρατική ορχήστρα. Αυτό το παιδί που είχε γεννηθεί εδώ σε τούτη την αρχαία πόλη, πλάι στα τότε γαλάζια νερά που αφροκοπάγαν, όσο ζούσε, θαρρώ κανείς δεν το είχε προσέξει, έξω από τους καθηγητές του εδώ και στην ξένη, ειδικότερα στο Βερολίνο όπου σπούδασε δώδεκα ολόκληρα χρόνια.Μα κι όταν γύρισε εδώ το 1933, πάλι δεν το προσέξανε. Ο τόπος του μπορεί με πολλή συγκατάβαση να του επιφύλαξε κάποια θέση εκεί, στα δευτερεύοντα βιολιά της κρατικής ορχήστρας. Ετσι, ο Νίκος Σκαλκώτας, έμεινε αποτραβηγμένος στη μοναξιά του, παραγνωρισμένος, γεμάτος πίκρα, απογοήτευση νομίζω και ένδεια. Κι εκεί, σ΄αυτή την πίκρα και την παραγνώριση της αξίας του - καθώς έγινε με πολλά από τα μεγάλα μουσικά πνεύματα - κλεισμένο στον εαυτό του, με πικρή τη γεύση της ζωής στα χείλη, γεμάτο αποκαρδίωση, το παιδί αυτό της Χαλκίδας με τα στοχαστικά κι ονειροπόλα μάτια του, έσβησε στις 19 του Σεπτέμβρη 1949. Και η τότε κρατική ορχήστρα, που είχε καταδεχθεί να το παραχωρίσει ένα σκαμνί στα πίσω βιολιά της, μπορεί να είπε από μέσα της "έχασε η Βενετιά βελόνι".

Ο Σκαλκώτας με τον Εμμανουήλ Μπενάκη στο Koblenz τον Μάιο 1928

Ο Σκαλκώτας όμως, που πέρασε τόσο βιαστικά και τόσο ταπεινά από τη ζωή, και που δεν είχε αξιωθεί να λάμψει τότε με τη μουσική του ιδιοφυία, ευτύχησε να γνωρίσει παγκόσμια μεταθανάτια δόξα. Και είναι γι' αυτό το παιδί της Χαλκίδας, που γράφονται σήμερα από τους μεγαλύτερους μουσικοκριτικούς του κόσμου και τα πιο έγκυρα φύλλα, φράσεις σαν αυτές : "Η εμφάνιση του Σκαλκώτα υπήρξε ένα μουσικό γεγονός που είχε τις μεγαλύτερες συνέπειες για το μέλλον", "διαπιστώνουμε πως η Υφήλιος άλλη μια φορά παράβλεψε έναν από τους μεγάλους της, ένα νέο ελληνικό θαύμα."

Ομως σ' αυτή την Υφήλιο, που τον παράβλεψε, ο Σκαλκώτας χάρισε στα εικοσιπέντε μόνο χρόνια της δημιουργικής του σταδιοδρομίας, 150 έργα. Πώς το μπόρεσε αυτό; Πώς βγήκε από μέσα του αυτός ο εκπληκτικός αριθμός των 150 συνθέσεων; Αυτό ίσως δεν θα το μάθουμε ποτέ. Εκείνο που ξέρουμε με βεβαιότητα είναι πώς αυτός ο παραγνωρισμένος στην εποχή του δημιουργός, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των μεγάλων μουσικών δημιουργών της εποχής και η καλλιτεχνική του προσφορά λογαριάζεται από τις πιο πολυσήμαντες του καιρού μας.

Είχα παρακολουθήσει, θυμάμαι, την τρίτη συναυλία, με έργα ελλήνων συνθετών της Ενώσεως Ελλήνων Μουσουργών, τον Απρίλιο του 1957, στην αίθουσα του "Παρνασσού" αφιερωμένη στον Νίκο Σκαλκώτα και τον Αιμίλιο Ριάδη. Είχε λάμψει η μουσική ιδιοφυϊα, η πλούσια φαντασία και το σπινθηροβόλο πνεύμα του Χαλκιδαίου μουσουργού.

Είχα στοχαστεί κάποτε ότι θα μπορούσε να θεμελιωθεί στη Χαλκίδα ή στην κοντινή Ερέτρια, ένας θεσμός που να λεγόταν "Μουσικές Γιορτές Σκαλκώτα". Θα μπορούσε κάθε δυο χρόνια να οργανώνεται ένας κύκλος μουσικών εκδηλώσεων στη μνήμη του, κάτι σχετικό με αυτό που οργανώνει από πολλά χρόνια το Σάλτσμπουργκ στη μνήμη του μεγάλου τέκνου του, του Μότσαρτ. Το θεωρούσα ευβοϊκό χρέος.

Με τον αρχιμουσικό, διευθυντή τότε της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Ανδρέα Παρίδη και τον εκπρόσωπο του ΕΟΤ Δημ. Βλάχο πήγαμε στις 8 του Μάη 1960 στη Χαλκίδα και εξετάσαμε από κάθε πλευρά, προ πάντων ακουστικά, το κάστρο του Καράμπαμπα, που είχαμε κρίνει ως ενδεδειγμένο για μουσικές και καλλιτεχνικές γενικά εκδηλώσεις. Είχε βρεθεί ο καταλληλος χώρος, με ορισμένες εσωτερικές μικροδιευθετήσεις. Ο ΕΟΤ είχε συγκατατεθεί και το Υπουργείο Παιδείας, αρμόδιο τότε, ήτανε σύμφωνο να διαθέσει την κρατική ορχήστρα για μια πρώτη εκδήλωση. Μα τελικά δεν καρποφόρησε η πρωτοβουλία, δεν υπάρχει λόγος να πούμε εδώ το γιατί. Κλείνουνε το 1979 τριάντα χρόνια από το θάνατο του Σκαλκώτα. Η γενέθλια πόλη του ας κάνει τώρα ότι δεν έγινε τότε".

Με αφορμή τα 60 χρόνια από το πρόωρο θάνατό του το 2009 παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη νέα έκδοση "Νίκος Σκαλκώτας- Ένας έλληνας Ευρωπαίος" Το μουσείο Μπενάκη εξέδωσε το βιβλίο αυτό ως φόρο τιμής στο συνθέτη που, παρά τη σύντομη ζωή του, μας κληροδότησε εκατό περίπου έργα υψηλής ποιότητας και παγκόσμιας αποδοχής. Στον τόμο συνεργάστηκαν 14 Έλληνες και ξένοι μουσικολόγοι, συνθέτες, μαέστροι, ιστορικοί, κριτικοί και μεταφραστές, υπό την εποπτεία του συνθέτη Χάρη Βρόντου, ο οποίος είχε και την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκδοσης.

Πολύ ενδιαφέρον επίσης είναι το βιβλίο του Γιώργου Χατζινίκου (που υπήρξε φίλος του συνθέτη) με τίτλο «Νίκος Σκαλκώτας: Μια ανανέωση στη προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας»

Ο δήμος Χαλκιδέων διοργάνωσε επίσης στις 4, 5 και 6 Σεπτεμβρίου 2009 το 2ο Διεθνές Φεστιβάλ Φιλαρμονικών, το οποίο ήταν  αφιερωμένο στο Νίκο Σκαλκώτα για τα 60 χρόνια από το θάνατό του.

Ο Ευβοέας Νίκος Σκαλκώτας, ένας από τους μεγαλύτερους μουσουργούς του 20ου αιώνα αναμφισβήτητα πλέον ανήκει στο πάνθεον των Μεγάλων. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του όμως μπορούν και πρέπει να γίνουν ακόμα πολλά για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του ονόματος και του έργου του !!!

Πηγή: http://gefseis-evias.blogspot.gr/2013/12/blog-post_28.html